Koniki polskie

Koniki polskie są jedyną rodzimą, pierwotną rasą koni wywodzącą się najprawdopodobniej od dzikich tarpanów (Equus caballus gmelini Ant.), które do końca XVIII wieku, a na niektórych terenach nawet do początku XIX wieku, można było spotkać na obszarze dawnej Polski, Litwy i Prus. W tym czasie dziko żyjące tarpany zostały wyłapane, a następnie używano ich często do kojarzeń z miejscowymi końmi. W roku 1936 profesor Tadeusz Vetulani, badacz i propagator koni prymitywnych, rozpoczął eksperyment mający udowodnić, że koniki polskie pochodzą od leśnej odmiany tarpanów (Equus caballus gmelini Ant. forma silvatica Vet). W tym celu grupa koników, najbardziej zbliżona wyglądem do tarpanów, została wykupiona od okolicznej ludności i umieszczona w rezerwacie leśnym w Białowieży. Po śmierci profesora Vetulaniego w 1952 roku, eksperyment nad restytucją tarpana leśnego został wstrzymany. Wznowiono go w roku 1955 w Popielnie, gdzie hodowla koników polskich prowadzona jest do dzisiaj, w dwóch systemach utrzymania: rezerwatowym i stajennym.

Koniki polskie są doskonałym modelem do badania procesów i zachowań występujących u ich dzikich przodków, jak również w populacjach koni dziko żyjących. Księgi stadne dla tej rasy są wydawane od 1962 roku przez Polski Związek Hodowców Koni (PZHK). Krajowa populacja koników polskich w 2019 r., w odniesieniu do klaczy starszych wpisanych w poprzednich latach do księgi głównej koników polskich (Kn), poddanych przeglądom w danym roku (źrebne, wyźrebione, jałowe) liczyła 1321 sztuk, natomiast w odniesieniu do klaczy młodszych, wpisanych w danym roku do części głównej księgi stadnej Kn (źrebne lub wyźrebione), liczyła 219 szt. Liczba ogierów starszych wpisanych w poprzednich latach do księgi głównej Kn, poddanych przeglądom w danym roku, wyniosła w 2019 r. 145 osobników. Liczba ogierów wpisanych w danym roku do części głównej księgi stadnej Kn wyniosła 17 szt. Liczba źrebiąt spełniających warunki wpisu do części głównej lub wstępnej księgi stadnej danej rasy, urodzonych w 2019 r. wyniosła 1132 osobniki. Zgodnie z założeniami przyjętymi w Programie FAO dla Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich w oparciu o Konwencję o Różnorodności Biologicznej, rasa ta nadal traktowana jest jako zagrożona wyginięciem, gdyż liczba klaczy hodowlanych na terytorium Unii Europejskiej nie przekracza 5000 sztuk. W Polsce, dzięki wytrwałej pracy hodowlanej w ośrodkach państwowych i prywatnych, populacja koników polskich systematycznie wzrasta. W celu zachowania rasy, jej pierwotnych cech odziedziczonych po tarpanach i różnorodnych możliwości użytkowania, realizowany jest „Program hodowli zachowawczej koników polskich”. Program dotyczy ogierów i klaczy uczestniczących w rozrodzie i służy przede wszystkim do zachowania charakterystycznych cech rasy i doskonalenia jej użytkowości. Prowadzący księgę, Polski Związek Hodowców Koni, powołuje Komisję Księgi Stadnej Koni rasy konik polski, która reprezentuje hodowców koni tej rasy. W opracowanym przez Komisję programie hodowlanym, wymieniono główne cele hodowli zachowawczej koni rasy konik polski, do których należą m.in.: powiększenie liczbowe rasy koników polskich jako rezerwy genetycznej, zwiększającej różnorodność genetyczną ras i typów koni, zgodnie z ogólnymi wytycznymi Światowej i Krajowej Strategii Ochrony Różnorodności Biologicznej; utrzymanie na odpowiednim poziomie zmienności genetycznej celem zagwarantowania możliwości dalszej pracy hodowlanej w rasie koników polskich oraz utrzymanie i utrwalenie ich cech genotypowych i fenotypowych. Za najbardziej typowe cechy koników polskich uznaje się: myszate umaszczenie, z ciemną pręgą biegnącą przez grzbiet (odziedziczone po dzikich przodkach tarpanach); charakterystyczny pierwotny typ i pokrój; niewielkie wymagania odnośnie żywienia i pielęgnacji, dobrą płodność, zdrowotność i długowieczność, obserwowaną zwłaszcza w rezerwatowym systemie utrzymania.

Biorąc pod uwagę liczebności lokalnych ras koni objętych Programem Ochrony Zasobów Genetycznych, koniki polskie przodują wśród pozostałych ras koni. W 2020 r. liczba klaczy objętych programem wyniosła 1733 sztuki w 220 stadach.

Hodowla koników polskich utrzymywanych w systemie stajennym została zapoczątkowana w Popielnie w 1949 r. i jest najdłużej prowadzoną hodowlą w Polsce. W roku 2019 obchodziliśmy huczne 70-lecie hodowli koników polskich w Popielnie, podczas którego zorganizowana została konferencja naukowa, przegląd hodowlany stada podstawowego oraz polowe próby użytkowości dla koników. W grupie stajennej można wyróżnić konie dorosłe należące do stada hodowlanego (klacze i ogiery), młode konie pozostawione na tzw. remont stada oraz konie należące do stada obrotowego, czyli z przeznaczeniem na sprzedaż. Grupa klaczy hodowlanych liczy obecnie 17 sztuk. Systematycznie odbywa się wymiana materiału hodowlanego i do stada hodowlanego wdrażane są młode klacze, które uzyskały wpis do księgi stadnej Kn oraz ukończyły z wynikiem pozytywnym polową próbę użytkowości. W ostatnich latach stanowiło 5 ogierów (z linii og.: Myszak, Glejt I, Wicek, Chochlik oraz Liliput). Od 2021 r. oferujemy krycie klaczy również hodowcom z zewnątrz. Klacze z hodowli terenowej stanowimy w 2022 r. ogierem Batial P (linia og. Liliput). Każdego roku, od klaczy z hodowli stajennej, uzyskujemy przychówek liczący zwykle 10-15 źrebiąt. Grupa stajenna (klacze, ogiery, młodzież tzw. remontowa oraz wałachy) liczy w 2022 r. 68 sztuk.

Nieprzerwanie od 1955 r. w Popielnie prowadzona jest hodowla w systemie rezerwatowym, zwanym też wolnościowym lub na swobodzie. Oznacza to, że koniki przebywają przez cały rok w rezerwacie leśnym, a ingerencja człowieka, zgodnie z założeniami programu hodowlanego, jest ograniczona do minimum. Polega ona na obserwacjach koni żyjących w rezerwacie i interwencjach w momencie zagrożenia życia zwierzęcia (obserwacje koników prowadzone są kilka razy w tygodniu), zimowym dokarmianiu sianem oraz odłowach młodych osobników. Przez pierwsze lata w hodowli rezerwatowej w Popielnie stanowiły ogiery: Gordyj (syn og. Goraj), Lampart (przedstawiciel linii og. Wicek), Oszczep (przedstawiciel linii og. Myszak) oraz Bajko (przedstawiciel linii og. Liliput). W kolejnych latach stanowiły ogiery z linii Goraja i Wicka, które pozostawiły doskonałą progeniturę w rezerwacie popielniańskim. Przedstawiciele linii og. Myszak i Liliput nie rozwijały się dalej w hodowli rezerwatowej, natomiast przedstawiciel linii og. Chochlik, Mor, został wprowadzony do naszego rezerwatu w 2004 r. jako ogier 4-letni, reprezentant hodowli rezerwatowej prowadzonej w Roztoczańskim Parku Narodowym.

W 2016 roku, w rezerwacie żyły 4 tabuny, którym przewodziły następujące ogiery:

• Tytan urodzony w 1995 r. (linia ogiera Goraj) wraz z klaczami: Lepsza 1996 (linia klaczy Liliputka I), Nipa 1992 (Tarpanka I) i pozostawiona na remont stada Nadymka, córka Tytana i Nipy (Tarpanka I), urodzona w 2015 r.;
• Mor urodzony w 2000 r. (Chochlik) wraz z klaczami: Hala 1994 (Urszulka), Himera 1997 (Zaza), Odryna 1990 (Liliputka I), Halba P 2006 (Urszulka) i pozostawiona na remont stada Nila P, córka Mora i Nornicy, urodzona w 2014 r. (Traszka);
• Neron urodzony w 2004 r. (Goraj) wraz z klaczami: Osowa 2003 (Liliputka I), Turza 2003 (Traszka), Nubia 2002 (Traszka), Hadra 2003 (Zaza), Lorka P 2008 (Liliputka I), Nebraska P 2012 (Tarpanka I) oraz córki Namura P, urodzone w 2014 r., przyłączone do tabunu Nerona: Laponka P (Liliputka I) i Hirana P (Urszulka);
• Namur P urodzony w 2007 r. (Wicek) wraz z klaczami: Turówka 1987 (Traszka), Nika 1991 (Tarpanka I), Nużyca 1995 (Tarpanka I), Herka P 2008 (Urszulka), Nakala 2012 (Tarpanka I). Oprócz wymienionych klaczy, do tabunu w 2016 r. przyłączyła się Niemka P urodzona w 2015 r., córka Mora i Niecki (Traszka) oraz dwie młode klacze zostawione na remont stada Herpka P 2014, córka Namura P i Hanzy (Zaza) oraz Hawera P urodzona w 2015 r., córka Namura P i Herki P (Urszulka), ostatecznie odłowiona z rezerwatu.

W nawiązaniu do tradycji oraz w celu zmniejszenia stopnia pokrewieństwa pomiędzy osobnikami, w czerwcu 2016 r. sprowadziliśmy z prof. Zbigniewem Jaworskim 2.5-letniego og. Hawiak (linia og. Liliput) z rezerwatu w Roztoczańskim Parku Narodowym.

W 2017 r. tabun og. Hawiak (2014 r.) liczy trzy klacze: Nila P 2014 (Traszka), Nakala P 2012 (Tarpanka I) i Nadymka P 2015 (Tarpanka I), we wrześniu 2017 r. do tabunu dołącza się Herpka P (2014 r.).

W 2018 r. ginie ogier Neron, któremu Hawiak odbiera wszystkie klacze. Tabun og. Hawiak składa się z następujących klaczy: Osowa, Nubia, Turza, Hadra, Lorka P, Nebraska P, Laponka P, Hirana P, Tojeść P 2017 (Traszka), Hedera P 2017 (Zaza). Herpka P przyłącza się ponownie do Hawiaka. Pozostałe klacze Hawiaka przyłączają się do tabunu og. Namur P.

Niestety w 2019 r. po walce z innym ogierem, Hawiak musi zostać poddany eutanazji. Część klaczy przechodzi do tabunu og. Tytan, część do Mora.

W marcu 2020 r. ginie najstarszy ogier rezerwatowy Tytan, urodzony w 1995 r.

Na przełomie 2020/2021 r. w rezerwacie popielniańskim znajdują się dwa bardzo liczne tabuny.

W tabunie ogiera Mor znajduje się: Hala, Halba P, Lepsza, Nipa, Lorka P, Nebraska P, Laponka P, Hedera P, Hadra, Naparstnica P oraz Lidyt P. W 2021 r. prawdopodobnie dojdzie do konfrontacji pomiędzy Morem, a pozostawionym na remont stada 4-letnim ogierem Lidyt P, synem ogiera Neron (linia ogiera Goraj).

Do tabunu ogiera Namur P należy: Herka P, Nila P, Niemka P, Nakala P, Nadymka P, Hirana P, Osowa, Nubia, Turza, Tojeść P, Herpka P, Herbata P urodzona w 2019 r. córka Namura P i Herki P (Urszulka), Treska P urodzona w 2019 r. córka Hawiaka i Tojeści P (Traszka) oraz Turbacz P urodzony w 2019 r. syn Hawiaka i Turzy (Liliput), wybrany przez nas na remont stada.

W lutym 2021 r. na wiecznie zielone pastwiska odchodzą dwie starsze klacze, Nipa i Lepsza.

W sezonie wiosennym zachodzi najwięcej zmian w strukturze tabunów. 11 czerwca 2021 r. ogier Namur P wypędza ze swojego tabunu młodego ogiera Turbacza P, syna Hawiaka i Turzy, wraz z klaczą Nakala P (Tytan/Nika). Przez kilka tygodni Nakala P chodzi razem z Turbaczem P, jednak starszy ogier Mor odbiera mu klacz. Jesień, zimę i wiosnę Turbacz P spędza samotnie, głównie na Żubrzej Polanie.

Zimą odchodzą dwie starsze klacze z tabunu Namura P, Turza, a następnie Nubia. Wiosna 2022 r. przynosi kolejne zmiany w strukturze tabunów. Młody Turbacz P odwiedza rewir zajmowany przez Namura P, próbując swoich sił w drobnych potyczkach ze starszym ogierem. Pozycja Namura P w rezerwacie jest niekwestionowana i w końcu Turbacz P daje za wygraną. Przenosi się w okolice leśniczówki, gdzie 14 kwietnia 2022 r. stacza długą walkę z 22-letnim ogierem Mor. Do walki momentami przyłącza się 4-letni ogier Lidyt P, jednak nie wykazuje nią dłuższego zainteresowania. Pokonany ogier, w tym przypadku jest nim stary Mor, musi odejść z tabunu. Turbacz P wypędza również Lidyta P i rocznego ogierka pozostawionego na tzw. remont stada, Lapończyka P (Mor/Laponka P). Lidyt chodzi samotnie, natomiast Mor razem z synem. Turbacz P wraz z odebranymi klaczami przemieszcza się na Żubrzą Polanę. W pierwszych dniach czerwca Mor padł, a Lapończyk przebywa razem z Lidytem w okolicach leśniczówki.

W dniu 22 czerwca pada klacz Nakala P, która miesiąc wcześniej urodziła ogierka po Turbaczu P. Wieczorem odławiamy źrebaka, który w stajni odchowywany jest przez jedną z naszych klaczy.

Konie urodzone w rezerwacie, wytypowane na zastąpienie, czyli tzw. remont stada, spędzają w rezerwacie całe życie i tu również giną. Starość i śmierć są nieodzownymi częściami życia. Konie żyjące w hodowli półwolnościowej mogą zaspokajać potrzeby behawioralne, które często nie mogą zostać zrealizowane w hodowli stajennej. Wolność ma swoją cenę, a selekcja naturalna preferuje osobniki najlepiej przystosowane do życia w środowisku. Utrzymanie populacji odpornej, wytrzymałej i radzącej sobie w środowisku naturalnym jest celem prowadzenia hodowli rezerwatowej, w której ingerencja człowieka ma być ograniczona do niezbędnego minimum.

Każdy koń, w trakcie rozwoju osobniczego, przechodzi okres źrebięcy, dorastania, staje się osobnikiem dorosłym, starzeje się, a następnie umiera. Różnym okresom rozwoju towarzyszą zmiany w eksterierze, fizjologii i behawiorze konia. Źrebięta bardzo często odpoczywają, zwłaszcza w okresie letnim, co często przez turystów postrzegane jest jako objaw choroby konia. Dorosłe konie również odpoczywają leżąc, zwykle jednak przyjmują postawę mostkową, natomiast źrebięta leżą na boku z wyprostowanymi kończynami. Konie u schyłku życia często są wychudzone, co związane jest ze zmianami metabolizmu.

Należy pamiętać również o tym, że życie na wolności pozwala koniom żyć zgodnie z rytmem przyrody. Na wiosnę i wczesnym latem, kiedy jest obfitość paszy, konie odbudowują zapasy po zimie i masa ich ciała zwiększa się. W szczycie okresu letniego, gdy zwierzętom dokuczają owady i wysokie temperatury, konie pasą się nocami, a upalne dni przeczekują zwykle w zagajnikach, na bindugach, w tzw. miejscach postojowych. Zimą koniki wykorzystują zapasy zmagazynowane w ciele, dzięki czemu metabolizują zapasy tłuszczu. Możliwość łatwego odkładania zapasów, magazynowania ich pod postacią tkanki tłuszczowej, a następnie zużywanie zapasów w okresach przejściowego niedostatku pokarmu to cecha typowa dla koni ras prymitywnych. Okresowe wahania masy ciała i zmiany kondycji koników dziko żyjących są pożądane i zgodne z fizjologią tej rasy.

Osoby zainteresowane wydarzeniami w rezerwacie zapraszam do zapoznania się z artykułami zamieszczonymi na stronie internetowej Związku Hodowców Koników Polskich w zakładce aktualności.

Struktura socjalna tabunów jest bardzo trwała i zmiany zachodzą sporadycznie, polegają głównie na wypędzaniu młodych klaczy przez ojca z macierzystego tabunu. Jest to spontaniczny mechanizm etologiczny, który zabezpiecza ograniczoną liczebnie populację przed gwałtownym wzrostem stopnia spokrewnienia pomiędzy osobnikami żyjącymi w jednym tabunie. Grupa przebywająca w rezerwacie konika polskiego w Popielnie liczy obecnie (26.06.2022 r.) 23 konie (17 klaczy, 3 ogiery, 2 ogiery młodsze i 1 klacz młodsza). Każdego roku uzyskujemy przychówek od klaczy rezerwatowych aktywnych w rozrodzie, liczący  około 15 źrebiąt. Każdej zimy prowadzimy odłowy źrebiąt, w wyniku których większość z nich trafia do stajni, a następnie na sprzedaż. Jedynie pojedyncze, najlepsze, wyselekcjonowane osobniki, pozostają w lesie, zasilając hodowlę rezerwatową.

 

Osoba kierująca hodowlą koników polskich w Popielnie: prof. Marta Siemieniuch