Jelenie
jelen-555463_640
Do rodziny jeleniowatych należy 40 gatunków i około 200 podgatunków, żyjących niemal we wszystkich środowiskach i regionach Świata. Najdalej na północ Europy i Ameryki występują, odpowiednio, renifer i karibu natomiast gatunki takie jak jeleń bagienny, mazama, pudu (Am.Południowa), sambar i jeleń rusa (Daleki Wschód) zamieszkują tropiki. Największym z jeleniowatych jest łoś alaskański o masie ciała do 800 kg, natomiast najmniejszym jest pudu południowoamerykańskie o masie ciała od 7-11 kg i wysokości do 35 cm. Najwyżej występującym „góralem” wśród jeleniowatych jest jeleń białowargi, który żyje w górach dalekiego Wschodu (Chiny) na wysokości powyżej 2.000 m n.p.m.

W Polsce w warunkach naturalnych występują: jeleń szlachetny, sarna, łoś, daniel i jeleń sika (Nadleśnictwa: Kadyny woj. Elbląg, Kobiór na Śląsku), który został introdukowany z dalekiego Wschodu. Najliczniejszym z jeleni w Polsce jest jeleń szlachetny, który ze względu na wielkość i inne cechy pokrojowe można zaliczyć do kilku różnych ekotypów (trochę mniej niż odmiana): jeleń bieszczadzki (największy i najsilniejszy); jeleń mazurski i jeleń pomorski.

Zdjecie W warunkach fermowych długość życia jeleni może dochodzić do 23 lat, natomiast w warunkach naturalnych okres ten jest znacznie krótszy i wynosi do ok. 15 lat, co jest spowodowane selekcją naturalną (wypadanie zębów, wilki) i sztuczną (odstrzał).

Jelenie są płodne sezonowo; rykowisko ma miejsce w jesieni, a porody wczesną wiosną. Okres wiosenny jest korzystny zarówno dla cielaka: korzystna temperatura, obfitość pokarmu, jak i dla matki, która szybko nadrabia niedobory składników po przebytej ciąży. U jeleni tropikalnych sezonowość rozrodu jest w zaniku i cielęta mogą się rodzić w różnych porach roku. Długość ciąży u jeleni szlachetnych wynosi 234 dni.
fallow-deer-614725_640
U sarny występuje zjawisko opóźnionej implantacji ciąży (fenomen), które polega na zahamowaniu rozwoju płodu na okres ok. 3 m-cy. po pokryciu. Okres kryć jest w lecie, natomiast rozwój płodu rozpoczyna się późną jesienią, a porody mają miejsce podobnie jak u jeleni wiosną. Długość ciąży właściwej u sarny wynosi 285 dni. Jeleniowate rodzą najczęściej jedno młode, za wyjątkiem sarny i łosia, u których stosunkowo często rodzą się bliźniaki.

Jelenie raz do roku nakładają poroże i raz do roku je zrzucają (fenomen). Faza wzrostu rozpoczyna się ok. tygodnia po zrzuceniu twardego poroża (luty, marzec) i trwa do końca lipca. W tym okresie młode poroże (panty) rośnie intensywnie, rosną również naczynia krwionośne, nerwy i skóra. Jest to najszybciej rosnąca tkanka w świecie zwierząt, która w początkowym okresie rośnie ok. 2 cm/dobę (fenomen), jest również jedyną tkanką u ssaków, która posiada zdolności regeneracyjne. Poroże jeleni przybiera na masie i w ilościach odgałęzień do ok. 10 roku życia, w następnych latach ulega stopniowemu uwstecznianiu.

W sierpniu następuje okorowanie (wytarcie) poroża i następnie rozpoczyna się okres rykowiska – okres rytualnych walk, które ustalają hierarchię byków. Jest to klasyczna selekcja naturalna polegająca na doborze osobników najsilniejszych do rozrodu.

Okresy nakładania i zrzucania poroża u poszczególnych gatunków i podgatunków jeleniowatych mogą się różnić. Poroże u jeleniowatych wytwarzają samce za wyjątkiem reniferów, u których poroże nakładają również samice.
hirsch-204164_640
Ferma jeleniowatych w Stacji Badawczej PAN w Popielnie powstała w 1956 roku jako pierwsza w Polsce i miała ona na celu prowadzenie badań nad biologią tych zwierząt. Spośród ponad 250 napisanych tu prac, większość była publikowana w pismach naukowych o zasięgu światowym, które są cytowane oraz wzmiankowane w wielu książkach i encyklopediach. Do ważniejszych osiągnięć uzyskanych na fermie należą prace Prof. Zbigniewa Jaczewskiego nad mechanizmami wzrostu poroża, a zwłaszcza wykazanie zależności pomiędzy sezonowymi zmianami długości dnia, a rocznymi cyklami poroża. Na fermie w Popielnie po raz pierwszy na Świecie Dr Andrzej Krzywiński pobrał nasienie od jelenia metodą sztucznej pochwy, tutaj również urodziły się pierwsze cielaki jeleni szlachetnych z inseminacji.
Jeleniowate klimatu umiarkowanego są sezonowo płodne. W okresie od kwietnia do lipca nie jest możliwe pokrycie, co ma związek z całkowitym zanikiem produkcji plemników oraz braku cyklu płciowego u łań. W ostatnich kilku sezonach rozrodczych zostały przeprowadzone przez dr hab. Zygmunta Giżejewskiego analizy zmian jakości nasienia byków jeleni w cyklu rocznym. Badanie te umożliwiły określenie okresu, kiedy jakość nasienia jest najwyższa. Obecnie prowadzone są prace zespołu, kierowanego przez Prof. Jana Glogowskiego z Instytutu Rozrodu Zwierząt PAN w Olsztynie, nad modyfikacją metod mrożenia nasienia jeleni. Prace te mają duże znaczenie aplikacyjne, ponieważ umożliwiają intensywny, jakościowy rozwój hodowli fermowej jeleniowatych przy zastosowaniu nowoczesnych technik biotechnologii rozrodu. Zdjecie Podwaliną do prowadzenia unikalnych badań na fermie jeleni w Popielnie było opanowanie technik odchowu cieląt przy zastosowaniu tzw. imprintingu (wdrukowania). Odchów taki polega na odłączaniu cielaka w 3-4 dni po urodzeniu od matki i odchowywaniu na mleku krowim podawanym smoczkiem, z butelki do 3 m-ca życia. Odchowane w ten sposób jelenie traktują człowieka przynajmniej jak członka własnej grupy i poprzez nie wykazywanie strachu przed nim są idealnymi zwierzętami doświadczalnymi.
white-tailed-139715_640
Zakres obecnie prowadzonych prac na fermie jeleni:

Fizjologia rozrodu samca i samicy: badanie zmienności jakości nasienia pobranego w okresie aktywności rozrodczej, tj. od sierpnia do kwietnia; zachowanie się zwierząt podczas kryć.
Doskonalenie metod mrożenia nasienia przy zastosowaniu nowoczesnych rozcieńczalników oraz systemu komputerowego do schładzania Air Liquide.
Badania nad długością ciąży w zależności od płci noworodka oraz wpływ wieku łani na długość ciąży.
Określenie zależności pomiędzy wielkością kolejnych zrzutów poroża a wiekiem byka.

Najważniejsze sukcesy badawcze:

Odkrycie wpływu długości dnia (światła) na wzrost poroża.
Liczne monografie dotyczące hodowli i rozrodu jeleniowatych z zastosowaniem sztucznej inseminacji.
Badania nad regeneracją i wzrostem poroża.
Pierwsze na Świecie pobranie nasienia od byków jeleni przy użyciu sztucznej pochwy.
Pierwsze na Świecie cielaki jelenia szlachetnego uzyskane po sztucznym unasienianiu.
Określenie czasu owulacji u łań metodą ultrasonograficzną.
Udoskonalenie sztucznej pochwy, pozwalającej na rozdzielanie frakcji nasienia i precyzyjne określanie poszczególnych parametrów nasienia.
Określenie sezonowych zmian ilościowych i jakościowych nasienia.

Używane nazwy rodzimych jeleniowatych (Cervidae):

Jeleń (Cervus elaphus): byk, łania -> łańka, byczek
Sarna (Capreolus capreolus): kozioł, koza -> kózka, koziołek
Daniel (Dama dama): byk, łania -> łańka, byczek
Łoś (Alces alces): byk, klempa (łosza) -> łoszak, byczek

osoba odpowiedzialna: dr hab. Zygmunt Giżejewski